Als een tentamen eenmaal gehaald is, reageren studenten doorgaans door hun studieactiviteit af te sluiten. De studiepunten zijn binnen, er hoeft dus niet meer te worden geïnvesteerd in de leerstof die tijdens dat tentamen getoetst werd. De aantekeningen van het vak gaan in de kast of zelfs de prullenbak, want de student heeft deze toch voorlopig niet meer nodig.
Maar die leerstof werd aangeboden en getoetst met het idee dat deze noodzakelijk, of op zijn minst verrijkend, is voor de student als toekomstige expert en professional. Na een tentamen is de inhoud dus niet minder relevant geworden.
Veel studenten rapporteren echter dat leerstof ook na het tentamen nog wegzakt:
“Dat is van vorig jaar, dat weet ik echt niet meer hoor.”
“Ik was ziek op de ochtend van het tentamen, nu moet ik voor de herkansing alles opnieuw gaan leren.”
“Ik snapte de nieuwe uitleg niet, want de docent denkt dat we alles van een paar maanden geleden nog precies weten.”
Hoewel studenten zelf dus wel in de gaten hebben dat (getoetste) leerstof wegzakt, krijgt deze stof toch geen aandacht meer: er treedt een tentamen-klaarreflex op, het thema van deze blogpost.
Te hoog gegrepen?
Je zou je kunnen afvragen of dit verschijnsel een hele blogpost waard is. Ik denk van wel. De tentamen-klaarreflex toont namelijk aan dat studenten erg gericht zijn op het halen van studiepunten. Wenselijker is dat studenten verantwoordelijkheid nemen voor hun leerproces, daarin een proactieve houding aannemen en constructief studiegedrag vertonen.
Docenten wensen dit ook van hun studenten, en toch is hun verwachting meestal niet dat ze de stof na een tentamen nog zullen blijven herhalen. Docenten kennen de tentamen-klaarreflex ook en vinden het aanpakken ervan te hoog gegrepen. Begrijpelijk, natuurlijk.
Vergelijk het maar eens met ander gedrag: bij een facultatieve les of vragenuur komt er soms niemand opdagen. Is een toets niet voor een cijfer, dan wordt deze nauwelijks voorbereid. Bij een praktische opdracht roep je na een paar minuten door de zaal: “Heeft er eigenlijk iemand wél de online handleiding gelezen?” Nee, studenten zover krijgen dat ze na een tentamen blijven studeren is echt te veel gevraagd, dus je kan je energie beter in iets anders steken.
Toch?
Ja, en nee.
Als leerstof na een tentamen wegzakt en studenten niet blijven herhalen, reflecteert dit allerlei andere zaken die spelen op de opleiding. Dat gaat niet alleen om de tentamen-klaarreflex zelf, maar allerlei zaken: overtuigingen die studenten en docenten hebben, de cultuur op de opleiding, studiegewoontes, de kennisbasis die van studenten geëist wordt en de reflectie op het studieproces door zowel studenten als docenten.
De kwestie van de tentamen-klaarreflex biedt daarmee een inkijkje in allerlei verwante kwesties die direct te maken hebben met studiesucces en niveau. Dat maakt de tentamen-klaarreflex een interessant stukje gedrag dat door studenten meestal vanzelfsprekend gevonden wordt.
Motivatie
Is de reflex een gevolg van een gebrek aan motivatie? Misschien, bij sommigen. Je hebt immers de studenten die met name gaan voor het ‘papiertje’, niet voor de inhoud, en die zich geen zorgen maken over wat ze na hun opleiding nodig zullen gaan hebben. Zij zullen na een gehaald tentamen niet willen blijven investeren.
Sommige studenten hebben vooral de indruk dat grote delen van hun leerstof later toch niet meer tot in detail bekend hoeven zijn: “Ik ben blij dat ik dat tentamen gehaald heb, nu hoef ik me nooit meer druk te maken om [ingewikkeld thema].”
Deze studenten hebben vaak geen vertrouwen in de relevantie van hun curriculum. Ze zien hun opleiding vaak meer als een plek waar ze zich moeten bewijzen en minder als een faciliteit om zich te ontwikkelen.
Maar sommige studenten willen wél die leerstof beheersen, bijvoorbeeld omdat de relevantie voor hun latere werk hen helder is en omdat ze inhoudelijke interesse hebben. Toch is ook bij deze studenten zo’n tentamen-klaarreflex heel normaal.
Wat kan dan de oorzaak zijn voor deze reflex, als de wens om iets te beheersen niet de doorslag geeft om te blijven herhalen?
Het zit erin dat er aan nog een aantal andere voorwaarden niet is voldaan.
Zinvol
De eerste voorwaarde is het loslaten van de overtuiging dat blijven herhalen overbodig is. Binnen de studiecultuur op een instelling, opleiding, in een klas of vriendengroep kan zo’n overtuiging sterk heersen. Na een (vermoedelijk) gehaald tentamen ga je nu eenmaal niet meer aan de slag. Wie zoiets wel doet, wordt gezien als extreem ambitieus, perfectionistisch of zelfs als ‘uitslover’. Voor wie niet beantwoordt aan die omschrijvingen, is blijven herhalen dus overbodig.
En dat klopt natuurlijk ook vanuit het oogpunt van de tentamenresultaten. Vanuit andere oogpunten, zoals van relevantie in de toekomst, is blijven herhalen natuurlijk juist verre van overbodig: anders zakt het geleerde weg. Maar niet iedere student zal de link leggen tussen de tentamen-klaarreflex en het wegzakken van de leerstof.
Deze studenten vertrouwen wellicht op de opleiding, die naar hun idee vast zal garanderen dat belangrijke zaken vaak genoeg zullen terugkeren . Als je daar op rekent, zal je niet snel het idee krijgen dat je zelf actie moet ondernemen. Ook vergelijken deze studenten zich vaak met anderen die, ondanks dezelfde reflex, toch als modelstudent of modelprofessional beschouwd worden. Studenten hebben daardoor het idee dat blijven herhalen na een tentamen uiteindelijk geen effect zal hebben.
Zolang de reflex niet ter discussie gesteld wordt, wordt blijven herhalen na een tentamen ook door deze studenten inderdaad als overbodig gezien. Blijven herhalen na een tentamen gebeurt niet als dit gedrag niet als zinvol wordt beschouwd.
Tijdwinst
Studenten die wél zo ver zijn dat ze erkennen dat de tentamen-klaarreflex niet handig is, zijn ook nog niet altijd bereid om hun gedrag te wijzigen. Daarin speelt vooral dat het hier gaat om een serieuze investering die zich niet concreet uit lijkt te betalen. Studenten kunnen er wel van overtuigd zijn dat meer diepgaande vakkennis hen beter maakt in hun vak, maar die kwaliteit hoeft geen concrete voordelen te hebben: je krijgt hetzelfde diploma en hebt misschien geen betere baankansen of salaris. Bovendien is de toekomst vaak nog ver weg. Daardoor is de wens om goed te worden in je vak niet zomaar voldoende om bereid te zijn te investeren.
Al dat extra herhalen zal immers veel tijd kosten. Studenten verwachten niet dat het hen ook tijd zal kunnen opleveren. Toch is dat wel wat er na een aantal maanden gebeurt. Wie meer relevante voorkennis heeft opgebouwd, leert namelijk ook makkelijker nieuwe dingen.
Zo is het goed mogelijk dat regelmatig herhalen een student uiteindelijk méér tijd bespaart op het leren van nieuwe stof dan de student kwijt was aan de herhalingen. Die tijdwinst is op de middellange termijn relevant en bovendien waardevol. Maar studenten verwachten dit voordeel niet, tenzij hen expliciet wordt uitgelegd hoe voorkennis leren makkelijker maakt.
Als deze opbrengst verwacht wordt, kan dit maken dat studenten de investering serieus gaan overwegen. De tweede voorwaarde is dus dat de investering zich naar verwachting binnen redelijke tijd concreet zal gaan uitbetalen. In tijdwinst, of eventueel anderzijds.
Concreet gedrag
Eenmaal overtuigd, dienen zich de volgende voorwaarden aan. De bereidheid om te blijven herhalen moet nog worden omgezet naar gedrag. Niet alleen is daar discipline en zelfregulatie voor nodig, ook moet er duidelijk zijn wat er precies moet gebeuren, hoe en wanneer.
Maar na een tentamen zijn studenten al snel weer druk met volgende tentamens, praktische opdrachten of nieuwe vakken. In de drukte is dus weinig ruimte te vinden, zeker wanneer een planning in de soep loopt of wanneer er stress ontstaat. Herhalen delft het onderspit, want dat is geen dringende taak. Bovendien is het zonder sturing vanuit de opleiding soms niet duidelijk wat er moet gebeuren, wanneer of hoe vaak.
Wanneer lukt het dan wel?
De juiste context* kan studenten bereid vinden en in staat stellen om toch te herhalen na een tentamen. In die context zijn de volgende zaken helder: de voordelen op de lange termijn (waaronder diepgaande vakkennis); de voordelen voor de middellange termijn (zoals tijdwinst door beter ontwikkelde voorkennis); de juiste aanpak en de juiste timing. De investering moet haalbaar zijn en gevoelsmatig in balans blijven met de verwachte voordelen.
Zonder die context is de tentamen-klaarreflex logisch gedrag. Dan is blijven herhalen niet van studenten te verwachten: inderdaad te hoog gegrepen.
Naar aanleiding van deze conclusie rijst bij mij een nieuwe vraag. Is het creëren van die context voor opleidingen te hoog gegrepen?
*Voor de volledigheid: sommige studenten blijven na tentamens herhalen vanuit een andere context, zoals die van perfectionisme en/of gebrek aan begrenzing. Dit zijn vaak zeer hard werkende studenten die moeite hebben met loslaten. Als enkele studenten na tentamens wel blijven herhalen, is dit dus niet altijd een goed teken. Die context kan namelijk leiden tot bergen studiestress en burn-out, en er kan een probleem aan ten grondslag liggen dat wellicht nog niet herkend is.